Μια προσωπικότητα αναδεικνύεται από ένα μνημόσυνο. Η προσωπικότητα του Ακαδημαϊκού Λεωνίδα Ζέρβα αναδείχθηκε από τη προσφώνηση του Γενικού Γραμματέα της Ακαδημίας κ. Ιωάννου Θεοδωρακόπουλου και της ομιλίας του Ακαδημαϊκού Γ. Τσατσά. Οι ομιλίες αυτές εδόθησαν στην έκτακτη συνεδρία της 27ης Ιανουαρίου του 1981 υπό την Προεδρία του Ιωάννου Ν. Καρμίρη. Οι ομιλίες αυτές βρίσκονται στο ανάτυπον από τα πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών Τόμος 56 (1981).
Θ. Μαυρομούστακος
Διευθυντής ΕΟΧ
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΕΑ Της ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ Κ. ΙΩΑΝΝΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Η ακαδημία Αθηνών συνέρχεται απόψε εκτάκτως για να τιμήση την μνήμην του Λεωνίδα Ζέρβα. Ο Λεωνίδας Ζέρβας υπήρξε κορυφαίος επιστήμων εις τον διεθνή στίβον, όπου δεν υπάρχουν συμπάθειες ή αντιπάθειες, αλλά μόνον ο καθαρός λόγος καταγράφει απαθώς ποία είναι η συμβολή του καθενός εις το κεφάλαιο της επιστήμης.
Το Βερολίνον και η Νέα Υόρκη ήσαν οι τόποι των σπουδών του και των πρώτων ερευνών του Ζέρβα με τις οποίες άρχισε να διακρίνεται ενωρίς μέσα εις οτν διεθνή ορίζοντα. Εις το Βερολίνον, μετά το πέρας των σπουδών του ειργάσθη επί έτη εις το Kaiserwilhelm Institut, το οποίον αργότερα μετωνομάσθη εις Max Planck Institut. Εδώ ο Ζέρβας ανεδείχθη με τις έρευνες του και γρήγορα ανέλαβε την διεύθυνσιν του τμήματος της Οργανικής Χημείας και της Βιοχημείας. Μετά το Βερολίνον ο Ζέρβας επήγεν εις την Νέαν Υόρκην όπου ειργάσθη ει την Rockfeller Foundation. Η φύσις είχε προικίσει τον Ζέρβα με δύο χαρίσματα εις τα οποία οφείλεται η επιτυχία του, με καθαρά διάνοια και με εφευρετική φαντασία. Μόνον όταν συνυπάρχουν τα δύο αυτά χαρίσματα υπάρχει πρόοδος εις την επιστήμην. Δεν αρκεί η διάνοια για να γίνουν μεγάλα βήματα μέσα εις τον τομέα της Επιστήμης, αλλά χρειάζεται και η εφευρετική φαντασία. Τόσον εις το Βερολίνον, όσον και εις την Νέαν Υόρκην ο Ζέρβας έκανε μεγάλα άλματα μέσα εις την επιστήμην του με τα οποία έγινε γνωστός και ανεγνωρίσθη από τους ομότεχνους του.
Η συμβολή του Ζέρβα εις την επιστήμην της Οργανικής Χημείας και της Βιοχημείας υπήρξε σημαντική και ανεγνωρίσθη τόσον από τον δυτικόν κόσμον, όσο και από τον ανατολικόν. Και οι δύο κόσμοι ετίμησαν επισήμως την συμβολήν του αυτήν.
Μετά το Βερολίνον και την Νέαν Υόρκην ο τόπος δράσεως του Ζέρβα γίνεται η Ελλάς. ¨Ηδη στα 1937 ο Ζέρβας εκλέγεται τακτικός καθηγητής εις το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Τότε ακριβώς εγνώρισα τον Λεωνίδα Ζέρβα, διότι ήμουν εις το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης ήδη από το 1930. Δύο χρόνια αργότερα, το 1939 ο Ζέρβας μετακαλείται από την Θεσσαλονίκην εις την Φυσικομαθηματικήν Σχολήν του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου και θα αναπτύξει την δράσιν του, η οποία θα διακοπεί από την κατοχήν, κατά την οποίαν ο Ζέρβας εφυλακίσθη από τους Γερμανούς και το εργαστήριον του κατεστράφη. Μετά την Γερμανικήν κατοχήν αρχίζει η νέα γόνιμος περίοδος της δραστηριότητος του Ζέρβα εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών, όπου θα εργασθεί ερευνητικώς ως το έτος 1968, οπότε και θα απομακρυνθεί σκαιότατα από την δικτατορίαν.
Κατά το διάστημα τούτον ο Ζέρβας εστερέωσε την διεθνή φήμην του με πολύ σημαντικά αποτελέσματα των ερευνών του.
Εκτός από το Πανεπιστήμιον Αθηνών ο Ζέρβας έδρασεν εις την Ακαδημίαν Αθηνών, όπου από το 1956 εξελέγη τακτικόν μέλος, εις το Εθνικόν Ίδρυμα Ερευνών του οποίου κατ’ ουσίαν υπήρξεν ο ιδρυτής του και τέλος εις τον Δημόκριτον, όπου η παρουσία του εσήμαινε και νέαν περίοδον δραστηριότητος του Ιδρύματος.
Είχα προσωπικώς την ευκαιρίαν να συνεργασθώ με τον Ζέρβαν τόσον εις την Ακαδημίαν όσον και εις το Εθνικόν Ίδρυμα Ερευνών. Ως Γενικός Γραμματεύς της Ακαδημίας συνειργάσθην με τον Ζέρβαν κατά το έτος 1970, οπότε ο Ζέρβας ήταν Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. Κατά την δύσκολην εκείνην περίοδον του Έθνους και της Ακαδημίας ο Ζέρβας έδειξεν άκαμπτον θάρρος κατά την αντιμετώπισιν των προβλημάτων της Ακαδημίας. Δεν ελάμβανε ποτέ καμίαν απόφασιν χωρίς να συνεννοηθή με τον Γενικόν Γραμματέα.
Εις το Ίδρυμα Ερευνών η δράσις του Ζέρβα υπήρξε επίπονος και εξαιρετικά καρποφόρος. Ο Ζέρβας ως αντιπρόεδρος του Ιδρύματος εθεμελιωσε την επιστημονικήν έρευναν εις τον τόπον μας μαζί μέ άλλους εκλεκτούς συναδέλφους καια αναφέρω εδώ το όνομα του συναδέλφου Ζακυνθηνού, άνοιξε δια πρώτην φοράν εις την Ελλάδαν τους δρόμους της επιστημονικής έρευνας. Το Ίδρυμα Ερευνών διέθετε χρηματικά ποσά για ερευνητικές προσπάθειες που γίνονταν στα Πανεπιστήμια της Χώρας. Ήταν συγκινητικόν να παρακαλουθή κανείς τον Ζέρβα, όταν εισήγαγεν αιτήσεις εις το Συμβούλιον ιδίως όταν δεν ήταν πεπεισμένος αν θα έπρεπε να δοθή η χρηματική βοήθεια για κάποια έρευνα που δεν εφαίνετο να είναι επαρκώς θεμελειωμένη. Τότε ο Ζέρβας δεν έλεγε «όχι» αλλά επρότεινε να αναβληθή το θέμα δια να το επανεξετάσωμε και καθώς κρατούσε στα χέρια του την αίτησιν έβλεπε κανείς ότι δεν ήθελε ασυζητητί να την απορρίψη, ακριβώς διότι έτρεφε μεγάλη αγάπη προς όσους έκαναν έρευνα. Από το Ίδρυμα Ερευνών απομακρυνθήκαμε όλοι κατά τρόπον σκαιόν από την δικτατορίαν κατά τας αρχάς του έτους 1969.
Ο Λεωνίδας Ζέρβας διεκρίνετο για τον ευθύτατον χαρακτήρα του και συγχρόνως για την ευγενή υπερηφάνειάν του, η οποία εθύμιζε την υπερηφάνειαν των αρκαδικών βουνών. Ήταν γεννημένος στη Μεγαλόπολη και είχε μέσα του όλο το πνεύμα της Αρκαδίας.
Ας είναι αιωνία η μνήμη του Λεωνίδα Ζέρβα.
ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ κ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΣΑΤΣΑ
Ένας μεγάλος της επιστήμης έφυγε. Ο Λεωνίδας Ζέρβας μας άφησε για πάντα.
Κατά την τελευταιαν συνεδρίαν της ολομελείας της Ακαδημίας προ των θερινών διακοπών, απεχωρίσθημεν όλοι εύχαρεις, ευχόμενοι εις αλλήλους «καλάς διακοπάς και εις το επανειδείν». Ο συνάδελφος Λεωνίδας Ζέρβας ήτο την ημέραν εκείνην ιδιαιτέρως χαρούμενος, διότι εξελθών του Νοσοκομείου ησθάνετο καλύτερα. Τίποτε δεν άφηνε να υποπτευθώμεν ότι δεν θα τον εβλέπαμε πλέον, τίποτε δεν επέτρεπε να υποθέσωμεν χειροτέρευσιν της υγείας του, η οποία θα τον έπαιρνε από κοντά μας. Και εν τούτοις, ολίγας ημέρας μετά την τελευταίαν συνεδρίαν, εισήχθη εκ νέου εις το Νοσοκομείον προσβληθείς από την πάθησιν, η οποία επί τόσα έτη τον ταλαιπώρει και με τόσην καρτερίαν υφίστατο. Αλλ’ αυτή η φορά ήτο η τελευταία, διότι την 10ην Ιουλίου επήλθε το μοιραίον. Και εν τούτοις ηρέσκετο να λέγη ότι «η πάθησις του τον ταλαιπώρει μεν αλλά δεν ήτο επικίνδυνος». Αλλ’ η χημεία πολλάκις τιμωρεί αυστηρώς όσους προσπαθούν να διαλευκάνουν τα μυστήριά της, διότι φαίνεται ότι ο Λεωνίδας Ζέρβας υπήρξε θύμα της μακράς χρήσεως φωσγενίου δια τας ανάγκας των ερευνών του.
Ούτως η διακεκριμένη αυτή προσωπικότης τόσον της επιστήμης όσον και της εν γένει πνευματικής ζωής της χώρας μας μας εγκατέλειψε δια παντός.
Η κηδεία του εγένετο Δημοσία δαπάνη την επομένην 11 Ιουλίου. Παρά τον αφόρητον καύσωνα και την απουσίαν πολλών εξ Αθηνών, λόγω του προκεχωρημένου των θερινών διακοπών, πολλοί συνάδελφοι συνώδευσαν τον εκλειπόντα με επί κεφαλής τον Πρόεδρον Κον Μυλωνάν, όστις κατέθεσε στέφανον και προσεφώνησε τον νεκρόν καταλλήλως, ενώ ο συνάδελφος Κος Γ. Μερίκας, εξεφώνησε τον προσήκοντα λόγον εκ μέρους της Ακαδημίας, εξάρας την προσωπικότητα του Λεωνίδα Ζέρβα. Ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Κος Μήτσης κατέθεσεν επίσης στέφανον ενώ εκ μέρους της Φυσικομαθηματικής Σχολής Αθηνών ωμίλησεν η επί μακράν σειράν ετών συνεργάτις του και διάδοχός του εις την Έδραν της Οργανικής Χημείας Καθηγήτρια Κα Φωτάκη, η οποία εξήρε το έργον και την προσωπικότητα του Καθηγητού Λεωνίδα Ζέρβα. Εκ μέρους του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ωμίλησεν ο Καθηγητής Κος Φέσσας και τέλος, ο κ. Μυριδάκης, ως εκπρόσωπος της πατριωτικής Οργανώσεως του Ε.Δ.Ε.Σ., εις τον οποίον ανήκεν ο Καθηγητής Ζέρβας, εξήρε τον ρόλον του εις την Ελληνικήν Αντίστασιν κατά την περίοδον της Κατοχής.
Ο Λεωνίδας Ζέρβας κατήγετο από την καρδιάν του Μωριά, την Μεγαλόπολιν της Αρκαδίας. Εγεννήθη την 21ην Μαίου 1902, εκ πατρός Θεοδώρου Ζέρβα και εκ μυτρός το γένος Γυφτάκη. Τόσον ο πατήρ του, δικηγόρος, όσον και ο πάππος του, Λεωνίδας Ζέρβας, ήσαν πολιτικοί παράγοντες του τόποιυ, εκπροσωπήσαντες επανειλημμένως την Αρκαδίαν, ως βουλευταί. Ο Λεωνίδας ήτο πρωτότοκος υιός πολυμελούς οικογενείας, η οποία ηρίθμει 7 αδελφούς και αδελφάς. Τας εγκυκλίους σπουδάς του επεράτωσεν εις τας Καλάμας και είτα ενεγράφη εις την Φυσικομαθηματικήν Σχολήν Αθηνών, παρακολουθήσας επί διετίαν χημείαν (1918-1920). Ακολούθως ανεχώρησεν εις την αλλοδαπήν, όπου παρακολούθησεν επί 4 έτη (1921-1924) Χημείαν εις την Φιλοσοφικήν Σχολήν του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Το 1926 ανηγορεύθη διδάκτωρ της Φιλοσοφίας του αυτού Πανεπιστημίου. Είτα μετέβη εις Δρέσδην, όπου ειργάσθη ερευνητικώς επί μίαν ολόκληρον δεκαετίαν (1925-1934) πλησίον του Καθηγητού Max Bergmann επί θεμάτων Χημείας και Βιοχημείας εις το Keiser-Wilhelm Institut, έν εκ των Ινστιτούτων της Kaiser-Wilhelm Gesselschafft μετονομασθείς πλέον εις Max Plank Geselschaft.
Ας κάμωμεν μίαν αναδρομήν εις το παρελθόν. Ο Bergmann, του οποίου το όνομα ως εκείνο του Ζέρβα, συνδέεται με τα πεπτίδια, υπήρξε μαθητής του μεγάλου, ίσως του μεγαλυτέρου την εποχήν εκείνην χημικού του Κόσμου, του Emil Fischer όστις, πρώτος ήρχισε να διαβλέπη το μέγα ενδιαφέρον των πεπτιδίων δια την χημείαν και την βιοχημείαν και παρεσκεύασε τα πρώτα εκ τούτων, τα απλούστερα διπεπτίδια με την συνεργασίαν του Γάλλου Ernst Fourneau. Μερικά έτη προ της συνεργασίας του Bergmann με τον αείμνηστον Ζέρβαν, ο Fisher είχε ένα μαθητήν και είτα βοηθόν τον οποίον συνέστησεν εις τον μεγάλον Φαρμακολόγον Hefter, όταν ο τελευταίος ηρώτησε τον Fisher εάν είχε να του δώσει ένα καλόν νέον χημικόν. Ο Fisher του απήντησεν ότι είχε ένα κατάλληλον χημικόν, ο οποίος ήτο Έλλην. Επρόκειτο περί του αειμνήστου Γεωργίου Ιωακείμογλου.
Ο Λεωνίδας Ζέρβας, κατά το πρώτον έτος της συνεργασίας του με τον Bergmann ησχολήθηκ με την εκπόνησιν της διδακτορικής του διατριβής την οποίαν υποστήριξε το 1926, εις το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου με τίτλον «Uber die Aldehydvebindungen der Aminosäuren» ήρχιζε δηλαδή ήδη η εξοικείωσίς του με παράγωγα των αμινοξέων και εν συνεχεία των πεπτιδίων.
Η επί πολλά έτη συνεργασία του Ζέρβα με τον Bergmann έφερε τον πρώτον εις επισήμους θέσεις. Ούτως, επί τρία έτη (1926-1929) εχρημάτισεν ως επιστημονικός συνεργάτης, προαχθείς είτα εις προϊστάμενον (1929) του τμήματος Οργανικής Χημείας, παρέμεινε δε εις την θέσιν ταύτην επί μίαν πενταετίαν (1929-1934) αναπληρών εις την Διεύθυνσιν του Ινστιτούτου τον κωλυόμενον ή απουσιάζοντα Διευθυντήν τούτου. Πράγματι ο Bergmann, μη ανήκων εις την αρίαν φυλήν, εξηνηγκάσθη υπό του χιτλερικού καθεστώτος να παραιτηθή και να εγκαταλείψη την Γερμανίαν, παρά τας διαμαρτυρίας της Kaiser-Wilhelm Geselschaft.
Η περίοδος αύτη (1929-1934) υπήρξεν ιδιαιτέρως καρποφόρος δια τους Bergmann-Ζέρβαν. Προϊόν της συνεργασίας ταύτης υπήρξεν η δημοσίευσις δεκάδων εργασιών τόσον επί των αμινοξέων και πεπτιδίων όσον και επί των σακχάρων και ενζύμων τα οποία ήσαν εις την σφαίραν δραστηριότητος του Bergmann εις την βιολογικήν Χημείαν. Αλλ’ εκείνη η εργασία η οποία τους έχρισε διασήμους αμφοτέρους την εποχήν εκείνην είναι η δημοσιευθείσα το 1932 και αφορώσα εις γενικήν μέθοδον παρασκευής πεπτιδίων, γνωστή ως «καρβοβενζοξυ-μέθοδος», η οποία προσέφερε και εξακολουθεί να προσφέρη πολυτίμους υπηρεσίας εις τους ασχολουμένους με την χημείαν των πεπτιδίων.
Ο Bergmann αποχωρών το 1933 παρεκάλεσε τον Λεωνίδαν Ζέρβαν να παραμείνη εις την θέσιν του και να ασκήση τα καθήκοντα του Διευθυντού. Ούτως, ο Ζέρβας ησχολήθη κυρίως με την συνέχισιν των εν εξελίξει εργασιών, μετά την αποπεράτωσιν των οποίων απεχώρησεν οικειοθελώς της θέσεως του, παραδώσαν την Διεύθυνσιν εις οτν Καθηγητήν Grasmann. Ο Ζέρβας ηκολούθησε τον Bergmann και ειργάσθη εκ νέου με τούτον εις το εν Νέα Υόρκη Rockefeller Institute for Medical Research το οποίον εχρηματοδότησε τας έρευνάς των (1934-1936).
Το επόμενον έτος (1937) ο Λεωνίδας Ζέρβας εξελέγη Τακτικός Καθηγητής της Οργανικής Χημείας εις το Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, θέσιν την οποίαν κατείχε μέχρι του Απριλίου 1939, ότε μετεκλήθη εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών, διορισθείς Τακτικός Καθηγητής της Οργανικής Χημείας και Διευθυντής του ομωνύμου Εργαστηρίου διαδεχθείς δε τον αείμνηστον Γεώργιον Ματθαιόπουλον, αποχωρήσαντα της ενεργού υπηρεσίας λόγω ορίου ηλικίας.
Αλλά δεν επρόφθασε να αναδιοργανώση το εργαστήριον του και την έρευναν διότι εκηρύχθη ο πόλεμος και βραδύτερον, τον Απρίλιον του 1941 το εργαστήριο του κατελήφθη υπό του εχθρού και τελικώς κατεστράφη με τα Δεκεμβριανά. Ο Λεωνίδας Ζέρβας συνελήφθη και εφυλακίσθη πρώτον υπό των Ιταλών και βραδύτερον υπό των Γερμανών μέχρις αποχωρήσεως των τελευταίων. Πράγματι, ο Λεωνίδας Ζέρβας, ανήκεν εις την Εθνικήν Αντίστασιν, υπό τον ομώνυμόν του Ναπολέοντα Ζέρβαν και υπό το ψευδώνυμον «Πολύβιος» και έπαιξε σημαντικόν ρόλον ως μέλος της Κεντρικής Διοικούσης Επιτροπής του Ε.Δ.Ε.Σ.
Συνελήφθη υπό τνω Γερμανών τον Ιούλιον του 1944 και ενεκλείσθη εις τας φυλακάς «Αβέρωφ» αρνηθείς παρά τας πολλαπλάς πιέσεις να αποκαλύψη τι το οποίον αφεώρα εις τον αγώνα.
Μετά την απελευθέρωσιν, ο αείμνηστος Ζέρβας, μοναδικόν σκοπόν έχων την επιστήμην και την έρευναν, κατώρθωσε να ανασυγκροτήση το εργαστήριον του και να αρχίση εκ νέου το ερευνητικό του έργον το οποίον ήδη από της επομένης της ειρηνικής περιόδου ήρχισε να αποδίδη καρπούς. Αποτέλεσμα των προσπαθειών αυτών ήτο η εφεύρεσις της νέας μεθόδου συνθέσεως πεπτιδίων, περί ης κατωτέρω.
Τον Λεωνίδαν Ζέρβαν, εγνώρισα δια πρώτην φοράν εις Ζυρίχην τον Ιούλιον του 1955 εις το εκεί συνελθόν Διεθνές Συνέδριον της «Διεθνούς Ενώσεως καθαράς και εφηρμοσμένης Χημείας» (Union Internationale de Chimie pure et appliquée) όπου αμφότεροι ελάβομεν μέρος, ο μεν Λεωνίδας Ζέρβας εξ Αθηνών εγώ δε, εκ Παρισίων, όπου ειργαζόμην εις το «Εθνικό Κέντρον επιστημονικής Ερεύνης» της Γαλλίας (Centre National de la Recherche Scientifique ως Maitre de Recherches).
Ο Καθηγητής Ζέρβας ανεκοίνωσε τα αποτελέσματα των ερευνών του επί της ως άνω νέας μεθόδου συνθέσεως των πεπτιδίων υπό το όνομα «Phosphorylation et tritylation de Acides Aminés. Nouvelles methods de la Synthése Peptidique” (Φωσφορυλίωσις και τριτυλίωσις των Αμινοξέων. Νέαι μέθοδοι πεπτιδικής συνθέσεως). Εντυπωσιάσθην από τον αριθμόν των ακροατών, οι οποίοι, όλοι ειδικοί, προσήλθον να ακούσουν από τα χείλη του πλέον ειδικού, τας λεπομερείας της νέας μεθόδου και τον εβομβάρδιζον με ερωτήσεις. Η απήχησις ήτο τεραστία και η νέα μέθοδος έδωκε καταπληκτικήν έκτοτε προώθησιν εις την πεπτιδικήν σύνθεσιν και εις την κατανόησιν πολυπλόκων προβλημάτων της χημείας των πεπτιδίων.
Το 1956 επί 4 μήνας και το 1957-1958 επί δεκάμηνον ο Καθηγητής Ζέρβας, κατόπιν ειδικής προσκλήσεως, μετέβη εις Ηνωμένας Πολιτείας, ένθα ειργάσθη ως Visiting Scientist εις το Bethesda National Cancer Institute. Εκεί, χάρις εις τας προσπαθείας του Ζέρβα εχορηγήθη σημαντική οικονομική βοήθεια εκ του Ιδρύματος Ford και το 1958 ιδρύθη υτο υπό την Προεδρίαν του αειμνήστου Βασιλέως Παύλου «Βασιλικόν Ίδρυμα Ερευνών μετέπειτα μετονομασθέν εις Εθνικόν Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.) Πρώτος Αντιπρόεδρος διωρήσθη ο αείμνηστος Κιουσόπουλος και 2ος Αντιπρόεδρος ο αείμνηστος Ζέρβας. Υπό την ιδιότητα ταύτην ο Ζέρβας ήτο η ψυχή του ιδρύματος και διεδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλον εις την ανάπτυξιν της επιστημονικής ερεύνης εν Ελλάδι, εισηγούμενος την χρηματοδότησιν ερευνητικών προγραμμάτων Καθηγητών ή ερευνητών Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων ή άλλων τιούτων. Την προσπάθειαν αυτήν ηκολούθησε η Ίδρυσις ιδιοκτήτου μεγάρου όπου εγκατεστάθησαν, μετακληθέντες εξ’ αλλοδαπής, Έλληνες επιστήμονες. Το στρατιωτικόν καθεστώς ανέκοψε την όλην προσπάθειαν δια της απομακρύνσεως του Ζέρβα μεθ’ όλου του Συμβουλίου.
Τον Αύγουστον του 1974, με την επαναφοράν της νομιμότητας, ο Καθηγητής Ζέρβας, ανέλαβε την προεδρίαν του «Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών», την οποίαν εγκατέλειψε τον Μάρτιον του 1979, παραιτηθείς με όλον τον Διοικητικόν Συμβούλιον.
Ο Καθηγητής Ζέρβας, απεχώρησε το 1968 της ενεργού υπηρεσίας καταληφθείς υπό του ορίου ηλικίας, το οποίον τότε είχεν ελαττωθή υπό του στρατιωτικού καθεστώτος εις το 65ον έτος, μετά από τριακονταετή γόνιμον διδασκαλίαν εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών.
Αλλ’ εξηκολούθει να εργάζεται ερευνητικώς μέχρι της τελευταίας στιγμής, διατηρών τους μαθητάς του εις το εργαστήριον Οργανικής Χημείας, το οποίον τόσον ελάμπρυνεν η παρουσία του.
Το ερευνητικόν έργον του Λεωνίδα Ζέρβα είναι εξόχως πλούσιον εις αποτελέσματα. Πλέον των 100 πρωτοτύπων εργασιών του, αι πλείσται των οποίων, είχον τεραστίαν επιστημονικήν απήχησιν, εδημοσιεύθησαν το πλείστον μετά των μαθητών του, και των συνεργατών του εις τα πλέον έγκυρα επιστημονικά περιοδικά του εξωτερικού, αφορούν δε κυρίως εις συνθέσεις πεπτιδίων, αλλά και σακχάρων και οργανικών ενώσεων του φωσφόρου. Δεκάδες νέων επιστημόνων εξεπόνησαν διδακτορικάς διατριβάς υπό την άμεσον καθοδήγησιν του Ζέρβα και πολλαί υφηγεσίαι είδον το φως εις το Εργαστήριον Οργανικής Χημείας. Το Εργαστήριον τούτο εστεγάζετο εις περιωρισμένους χώρους του Παλαιού Χημείου της οδού Σόλωνος και μόλις περί το 1965, χάρις εις τας αόκνους προσπαθείας κυρίως του Ζέρβα, αποπερατώθη το νέον Χημείον της οδού Ναυαρίνου, όπου το εργαστήριον της Οργανικής Χημείας απέκτησε μεγαλύτερους χώρους, τόσον δι’ εκπαιδευτικούς σκοπούς όσον και δια την έρευναν.
Η Ακαδημία Αθηνών ενωρίς περιέλαβε εις του κόλπους της (1956) τον Λεωνίδαν Ζέρβαν και το 1970 του ανέθεσε την Προεδρίαν του Ανωτάτου τούτου Πνευματικού Ιδρύματος της χώρας. Και εδώ ο αείμνηστος Ζέρβας αφήκε την σφραγίδα της προσωπικότητός του με τας λαμπράς εισηγήσεις και πρωτοβουλίας του.
Ο Λεωνίδας Ζέρβας από του διορισμού του ως Τακτικού Καθηγητού της Οργανικής Χημείας εις Αθήνας το 1939 μέχρι της αποχωρήσεως του το 1968, ήτο exofficio μέλος του Ανωτάτου Υγιεινομικού Συμβουλίου, εχρημάτισε δε και Γενικός Γραμματεύς αυτού. Μαζί με τον αείμνηστον Γεώργιον Ιωακείμογλου, εβοήθησε σημαντικώς εις την ανάπτυξιν της Ελληνικής Φαρμακοβιομηχανίας με τας σοφάς εισηγήσεις του. Υπήρξεν, επίσης exofficio, μέλος του Ανωτάτου Χημικού Συμβουλίου του Κράτους και εχρημάτισεν επανειλημμένως Πρόεδρος αυτού. Λόγω της ειδικότητός του, το Κράτος επανειλημμένως προσέφυγεν εις τα φώτα του Ζέρβα και τον εχρησιμοποίησε εις διαφόρους εκτροπάς Υπουργείων και Δημοσίων Υπηρεσιών.
Το 1964 ει την τότε Υπηρεσιακήν Κυβέρνησιν Παρασκευοπούλου, ο Ζέρβας εχρημάτισεν Υπουργός Βιομηχανίας. Κατά την βραχείαν αυτήν περίοδον, ούτος έδειξεν και πάλιν το μέτρον των γνώσεων του και προώθησε σημαντικώς το ζήτημα της ιδρύσεως θερμοηλεκτρικού εργοστασίου προς αξιοποίησιν των λιγνιτών της ιδιαιτέρας του πατρίδος Μεγαλουπόλεως, ενώ εξ άλλου χάρις εις την πρωτοβουλίαν του εδόθη σημαντική ώθησις εις την επίλυσιν βασικών αιτημάτων της ενώσεως Ελλήνων Χημικών.
Το αυτό έτος (1964) ο Καθηγητής Ζέρβας διωρίσθη Πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, θέτων, ούτω, την μακροχρόνιον πείραν του εις την υπηρεσίαν της πατρίδος επί ζητημάτων οργανώσεως και επιστημονικής ερεύνης. Αλλά και το 1974, μετά την μεταπολίτευσιν διωρίσθη Πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενεργείας, παραμείνας, μόνον, επί εν έτος λόγω φόρτου εργασίας ως Προέδρου, συγχρόνως του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, όπου παρέμεινε μέχρι το 1979.
Από του 1959 μέχρι το 1973, ο Ζέρβας ήτο Πρόεδρος των κατ’ έτος συνερχομένων Ευρωπαϊκών Συνεδρίων, και Συμποσίων ια τα «Πεπτίδια-Πρωτεΐναι» και από κοινού μετά του φίλου του Καθηγητού du Vignaud, βραβείου Νομπέλ της Χημείας, Πρόεδρος αντιστοίχου Αμερικανικού Συμποσίου του έτους 1972.
Ο εκδοτικός οίκος Plenum Press, εκυκλοφόρησε το 1973, σύγγραμμα εκ 418 σελίδων υπό τον τίτλον: «The Chemistry of Polypeptides, Essays in Honor of Dr. Leonidas Zervas».
Εις το σύγγραμμα τούτο περί πολυπεπτιδίων, Καθηγηταί Αμερικανικών και Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων ως και Καθηγηταί Ερευνητικών Ιδρυμάτων, της Ακαδημίας των Επιστημών της Ρωσία, του Max-Plank Institut του Μονάχου και άλλων, αναπτύσσουν εις 16 κεφάλαια σύγχρονα προβλήματα Χημείας και Βιοχημείας Πολυπεπτιδίων-Πρωτεϊνών ενώ εις έτερον κεφάλαιον διαλαμβάνει βιογραφικόν σημείωμα, κατάλογον επιστημονικών εργασιών και βραχείαν ανάλυσιν του επιστημονικού έργου του Λεωνίδα Ζέρβα. Συντονιστής εκδόσεως ήτο ο Τακτικός Καθηγητής και Προσϊστάμενος Τομέως Βιοχημείας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Π. Κατσόγιαννης, παλαιός μαθητής και συνεργάτης του Ζέρβα. Εξ άλλου εις την Ιστορίαν της μοριακής Βιολογίας, έκδοσιν της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των Η.Π.Α. και κατ’ επίσημον ανακοίνωσιν ταύτης, μνημονεύεται και αξιολογείται το έργον του Λεωνίδα Ζέρβα λόγω «της εξαιρετικής εισφοράς του (his austanding contribution) επί του πεδίου της επιστήμης"»
Η προσωπικότης του Λεωνίδα Ζέρβα και το επιστημονικόν αυτού έργον ήσαν γνωστά διεθνώς δια τούτο και εκτιμήθη ούτος κατ’ επανάληψιν. Ούτω, το 1960 ανηγορεύθη επίτιμος Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βασιλείας επί της 500στη επετείω της ιδρύσεως του μετά πρότσαιν του Καθηγητού της Οργανικής Χημείας και βραβείου Νομπελ T. Reichstein και του Καθηγητου της Ανοργάνου Χημείας H. Erlenmeyer. Το 1969 εξελέγη επίτιμον μέλος της American Society of Biological Chemists, μετά πρότασιν μελών του Διοικητικού Συμβουλίου της εταιρείας και του Καθηγητού du Vignaud. Το 1976 εξελέγη Foreign Member της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών επί τη 250στη επετείω της ιδρύσεως της. Το αυτό έτος του απενεμήθη παράσημον «Le merite Scientifique 1ére classe» από την Σοσιαλιστικήν Δημοκρατίαν της Ρουμανίας.
Τέλος το 1980 του ανηγγέλθη η απονομή βραβείου και του πρώτου χρυσού μεταλλείου της επιστημονικής εταιρίας των Γερμανοφώνων Πεπτιδοχημικών της Κεντρικής Ευρώπης «Max Bergmann Kreis δια την προώθησιν της ερεύνης εις την Χημείαν των Πεπτιδίων» «εις αναγνώρισιν της πρωτοποριακής επιστημονικής εργασίας του επί της ονομαζομένης «καρβοβενζοξυ-μεθόδου» την οποίαν ανέπτυξε μετά του Max Bergmann ομού και η οποία ήνοιξε νέας οδούς εις την επιστήμην». Η απονομή είχε προγραμματισθεί να γίνη εις τα πλαίσια επιστημονικού συνεδρίου από 2-4 Νοεμβρίου. Αλλά ο θάνατος τον ήρπασε ενωρίτερον. Η απονομή θα γίνη μεταθανατίως τον Ιούνιον του 1981 εις Αθήνας.
Ο Λεωνίδας Ζέρβας ηυτύχησε να ίδη μαθητάς του και συνεργάτας του να καταλαμβάνουν υψηλάς ακαδημαϊκάς θέσεις, τόσον εις την Ελλάδα όσον και εις την αλλοδαπήν, ο δε διάδοχος του εις την έδραν της Οργανικής Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών είναι η επί μακράν σειράν ετών συνεργάτις του Καθηγήτρια Κα Φωτάκη η οποία συνεχίζει το έργον του προκατόχυ της εις την Χημείαν των πεπτιδίων.
Αυτός υπήρξε ο Λεωνίδας Ζέρβας. Όπως έγραφεν ο Γενικός Γραμματεύς Κος Θεοδωρακόπουλος, ο Λεωνίδας Ζέρβας υπήρξεν ο άριστος μεταξύ των αρίστων. Τώρα που έφυγε, αντιλαμβανόμενθα το δυσαναπλήρωτον κενόν το οποίον αφίνει μεταξύ μας.
Αλλ’ η σκέψις μας πηγαινει και προς την έξοχον σύντροφόν του ερίτιμον Κυρίαν Hildegard Ζέρβα, την οποίαν είχε συζευχθεί το 1939 και η οποία επί ήμισυ αιώνα εμοίρασε με αυτόν και χαρές και λύπες. Διότι η υγεία του αειμνήστου Λεωνίδα Ζέρβα είχε κλονισθή κατά την τελευταίαν δεκαετίαν και ήτο φυσικόν η σύντροφός του να υποφέρει μαζύ του.
Επιθυμών να την διαβεβαιώσω εκ μέρους των συναδέλφων της Ακαδημίας ότι συμμεριζόμεθα τον πόνον της και της ευχόμεθα την εξ ύψους παρηγορίαν.
Αιωνία σου η μνήμη αγαπητέ συνάδελφε Λεωνίδα Ζέρβα.
